กรณีศึกษาภาวะเป็นพิษ จากสารเสริมประสิทธิภาพพืช
พันโทนายแพทย์กิติศักดิ์ แสนประเสริฐ
อาจารย์แพทย์ประจํากองอุบัติเหตุ โรงพยาบาลพระมงกุฏเกล้า
ผู้ป่วยหญิงอายุ 82 ปี ญาติพบผู้ป่วยนอนซึมปลุกไม่ตื่นจึงพามาโรงพยาบาล ข้างตัวผู้ป่วยพบว่ามีขวด สารเสริมประสิทธิภาพพืชตกอยู่ แรกรับที่โรงพยาบาล ผู้ป่วยหมดสติ E1V1M4, vital signs: BT 36 oC, BP 110/60 mmHg, HR 90 bpm, RR 14/min ตรวจร่างกายไม่พบ signs ของ toxidromes ใดๆ หลังจากนั้นผู้ป่วย เริ่มมีความดันตํ่า BP 70/50 mmHg และจากผลการตรวจทางห้องปฎิบัติการพบว่า ผู้ป่วยเกิดภาวะ metabolic acidosis เกิดขึ้น ผู้ป่วยได้รับใส่ท่อช่วยหายใจและทํา peritoneal dialysis หลังจาก สามวัน หลังจากนอนโรงพยาบาล ผู้ป่วยสามารถถอดท่อช่วยหายใจออกได้ และภาวะเลือดเป็นกรดดีขึ้นตามลำดับ โดยที่ขวดสารเสริมประสิทธิภาพพืชที่ญาตินํามาให้ดูนั้นมีส่วนประกอบเป็น surfactant 80% และ butanol 20%
จากการเก็บข้อมูลของศูนย์พิษวิทยาโรงพยาบาลรามาธิบดีพบว่า สารเสริมประสิทธิภาพพืชชนิดนี้ สามารถทําให้เกิดอาการพิษที่รุนแรงได้ โดยจากข้อมูลพบว่าผู้ป่วยจะเกิดอาการคล้ายคลึงกัน ได้แก่ ซึมความดันโลหิตตํ่า และมีภาวะ metabolic acidosis เกิดขึ้น และสามารถทําให้เสียชีวิตได้ โดยถ้าเราดูจากส่วนประกอบของสารชนิดนี้พบว่ามีส่วนประกอบหลักอยู่สองชนิดคือ  nonylphenol ethoxylate (NPE) 80% ซึ่งจัดอยู่ในกลุ่มของ non-ionic surfactant และอีกส่วนประกอบหนึ่งคือ butyl alcohol อีก 20% จากการเก็บข้อมูลและการศึกษาต่างๆ พบว่า สารลดแรงตึงผิวหรือ surfactants นั้นจัดอยู่ในกลุ่มของสารที่เป็น low toxicity และจากการศึกษาในผู้ป่วยที่เสียชีวิตจากสารกลุ่ม detergents ที่มี surfactants เป็นส่วนประกอบนั้น พบว่า(1) ผู้ป่วยเสียชีวิตจากการสําลักสาร และยังไม่สามารถตรวจพบสารในเลือดหรือในสารคัดหลั่ง อื่นๆ ซึ่งทําให้คิดได้ว่าสาเหตุการเสียชีวิตน่าจะเกิดจากการลําลักสารเป็นหลัก สําหรับส่วนประกอบอีกชนิดหนึ่งคือ butanol ซึ่งเป็น alcohol ชนิดหนึ่งซึ่งกลไกการเกิดพิษ และปริมาณที่ทําให้เกิดพิษอย่างชัดเจนยังไม่มีรายงานในขณะนี้แต่พบว่าในผู้ป่วยที่มีอาการจาก butanol poisoning มีอาการคล้ายคลึงกับผู้ป่วยรายนี้คือ มีอาการซึม metabolic acidosis และ renal failure เกิดขึ้นได้ (2) ส่วนการรักษานั้นการให้ ethanol และ การทํา hemodialysis อาจจะมีประโยชน์ในผู้ป่วยกลุ่มนี้ แต่อย่างไรก็ตามกลไกการเกิดพิษที่แน่นอนของสารเสริมประสิทธิภาพพืชชนิดนี้ยังคงเป็นปริศนาและยังต้องการการศึกษาเพิ่มเติมเพื่อทราบถึงกลไกที่แท้จริงและ เพื่อให้การรักษาได้ถูกต้อง จากกรณีศึกษาในผู้ป่วยรายนี้ สิ่งที่เราต้องเรียนรู้เพิ่มเติม คือ ถึงแม้ว่าส่วนประกอบของสารนั้นดูเหมือนเป็นสิ่งที่เป็นพิษน้อยก็ตาม แต่หากได้รับปริมาณที่มากเกินไปก็สามารถทําให้เกิดอาการเป็นพิษเกิดขึ้นได้ เหมือนดั่งคําพูด ของ Paracelsus ที่ได้กล่าวไว้ว่า "sola dosis facit venenum" หรือ "The dose makes the poison” นั่นเอง
เอกสารประกอบการเรียบเรียง
- Kawamoto O, Ishikawa T, Oritani S, Kuramoto Y, Michiue T, Maeda H. Death following the ingestion of detergent: an autopsy case with special regard to the histochemical findings. Forensic Sci Med Pathol. 2013 Jun;9(2):208-13.
- Bunc M, Pezdir T, Mozina H, Mozina M, Brvar M. Butanol ingestion in an airport hangar. Hum Exp Toxicol. 2006 Apr;25(4):195-7.
